Bilişimde Özenli Türkçe!
Bugün, bilgi ve iletişim uygulamalarının hızla gelişmesine, yaygınlaşmasına hep birlikte tanık oluyoruz. Herkesin bildiği gibi, üreten, ürünün adını da kendisi koyuyor; onu sürekli geliştiriyor. Kuşkusuz en uygun olanı, bizim üretebilmemiz. Dışarıdan aldığımız her ürün, yöntem ya da uygulama içinse yabancı teknik terimlere Türkçe karşılıklar bulmak konusunda daha hızlı hareket etmemiz gerekiyor.
Yaygın bir şekilde kullanmakta olduğumuz “bilişim”, “bilgisayar”, “yazılım” ve “donanım” sözcüklerinin isim babası olan Prof. Dr. Aydın Köksal, Adı Bilgisayar Olsun[1] kitabında, bilişim ve yazılım sözcükleriyle ilgili şunları aktarıyor:
“Bilişim sözcüğünü, ‘Informatics’ olarak adlandırılan bilim ve meslek alanının Türkçe adı olarak, 1970’te bilginin akışkan, devingen durumunu ve bu akışkanlığı sağlayan bilişim dizgelerini tanımlamak üzere, dönüşlü/işteş çatıyı kullanarak ‘Bilmek’ eyleminden ad olarak türettim. ‘Bilişmek’ sözcüğünün Yunus’un deyişinde 700 yıl önce de kullanılmış olduğunu yıllarca sonra öğrendim.”
“Yazılım sözcüğünün (İng. “software” sözcüğünü saymazsak), yeryüzünde herhangi bir ulusun kendi anadilinde kullandığı ilk terim olduğunu yıllar sonra anladım.” [2]
Gerçekten de birçok dilde, bilişimle ilgili sözcüklerin çoğunlukla İngilizcesi benimsenmişken bizler ne kadar şanslıyız ki ‘Informatics’ yerine bilişim, ‘Computer’ yerine bilgisayar, ‘Hardware’ yerine donanım, ‘Software’ yerine yazılım sözcüklerini kullanmaktayız. Türkiye Bilişim Derneği’nin (TBD) onursal başkanı ve Hacettepe Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Bölümü kurucusu Köksal’ın, uzak görüşlülüğü ve bilişim terimlerinin Türkçeleştirilmesi konusunda vermiş olduğu katkılar biz bilişimciler açısından son derece değerli.
O yıllarda başlatılan bilişim terimlerinin Türkçeleştirilmesi çalışmalarının sürdürülmesine bugün her zamankinden daha fazla ihtiyaç duyulmakta. Bunun nedeni, bilişim teknolojileri hızla gelişirken ve değişirken bir o kadar da yeni ve yabancı bilişim teriminin Türkçemize zarar verecek şekilde dilimize yerleşmeye başlamış olduğu gerçeğidir. Söz konusu bilişim terimlerine, son dönemlerde gündemimize giren ‘Artifical intteligence’ (Yapay us (Zekâ)), ‘Machine learning’ (makine öğrenmesi), ‘Virtual reality’ (Sanal gerçeklik), ‘Cyber security” (Siber güvenlik), ‘Big data’ (Büyük veri), ‘Cloud computing’ (Bulut bilişim), ‘Blockchain’ (Öbekzinciri) örnek olarak verilebilir.
19 – 20 Mart 2015 tarihlerinde, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) tarafından Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu’nda (TÜBİTAK) düzenlenen Ulusal Siber Savunma Stratejisi ve Eylem Planı 2013–2014 Değerlendirmesi ve 2015–2016 Eylemlerinin oluşturulması toplantısında, Siber Güvenlik Terimleri Sözlüğü’nün oluşturulmasında, bilişim terimlerinin Türkçeleştirilmesinde, bilgi ve deneyime sahip olması nedeniyle TBD olarak katkı verebileceğimiz yönündeki önerimiz doğrultusunda, siber güvenlik kapsamında katkı yapması gereken tüm tarafların ortak bir dil kullanması, böylece paydaşlar arasında iletişimin iyileştirilmesi ve anlayış birliğinin sağlanması amacıyla yapılacak çalışmalarda bir sivil toplum kuruluşu olarak TBD de sorumlu kuruluşlardan biri olmuştu.
TBD genel anlamda, bilişim terimlerine yönelik çalışmalarını kuruluşundan bugüne sürdüren bir sivil toplum kuruluşu. 1998 yılında, Emeritüs Prof. Dr. Tuncer Ören tarafından başlatılan Özenli Türkçe çalışmaları bir süre Türkiye Bilişim Vakfı’nda, 2013’te ise TBD çatısı altında sürdürülmüştü. 2017’nin Kasım ayında, Ören’in başkanlığında, benim de içinde olduğum, Koray Özer, Yiğit Ergin, İlker Tabak, Erdal Naneci, Ersin Taşçı’dan oluşan çekirdek kadro ile söz konusu terim çalışmaları ivmelendi. Bu çalışmalara daha sonra Prof. Dr. Eşref Adalı ve Prof. Dr. Kaya Kılan da katılım sağladılar. TBD Genel Başkanı Rahmi Aktepe ve TBD Ankara Şubesi Başkanı Kenan Altınsaat de bu süreçte bize destek oldular. Çalışmalarımızı hem görüntülü hem de dosya paylaşımlı çalışmaya olanak sağlayan bir uygulama (Google Hangout) ile bulunduğumuz yerden, yerleşke bağımsız olarak sanal ortamda gerçekleştirmeye başladık. Bu olanak, bilişim terimlerini Türkçeleştirme çalışmalarımızda hızımızı önemli ölçüde artırmış oldu. Çalışmalarda kullandığımız bu yöntem, 17-19 Eylül 2018 tarihlerinde Hacettepe Üniversitesi Sözlük Bilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından Bartın İnkumu’nda düzenlenen Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumunda bildiri olarak sunuldu.[3] Üzerinde çalıştığımız ve http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr sayfasında yayımladığımız terim sayısı bugün 7000’i aşmış durumda. İlk Türkçeleştirdiğimiz bilişim terimleri, Ören tarafından daha önce derlenen data (veri) terim salkımı oldu. Bunu bilişim alanındaki son eğilimler çerçevesinde cyber security, blockchain, big data, cloud computing ve diğer İngilizce terim salkımları izledi. Adı geçen konulara ilişkin yabancı terimler o kadar hızlı gündemimize girmekteydi ki Türkçe karşılıkları konusunda da bir o kadar hızlı davranılması gerekiyordu. O nedenle bilişim alanıyla ilgili çıkan yeni yayınlardaki yeni terimler de çalışma yaptığımız terim salkımlarına eklenmeye başlandı. Türkçeleştirme çalışmalarını yaparken daha önceden yayımlanmış sözlüklerden de yararlandık. Bir sözcük yabancı dilden olsa bile Türkçemizde benimsenmişse ve yaygın olarak kullanılıyorsa onu da dikkate aldık; kuşkusuz daha iyi bir karşılığını bulana değin… Yayımladığımız terim karşılıkları için de “doğrusu budur” gibi bir savımız yok. Şunu çok iyi biliyoruz ki bir sözcüğün Türkçede kabulü ancak ve ancak onu konuşanların ve yazıda kullananların benimsemesiyle ve zamanla olacaktır. Genelağ ortamında yayımlamakta olduğumuz Türkçeleştirme çalışmalarına ilişkin olarak sanal ortamdan aldığımız geribildirimler doğrultusunda önerdiğimiz terim karşılıklarını yeniden değerlendiriyoruz.
Bilişim terimlerinin Türkçeleştirilmesine yönelik olarak Türk bilişimcilerce bugüne kadar yapılmış olan çalışmalar, bugün yapmakta olduğumuz çalışmaların yolunu aydınlatmıştır. Bunlara, 1964 yılından bugüne kadar hazırlanmış Türkçe Bilişim Terimleri Sözlüklerini örnek olarak verebilirim. Sözkonusu sözlükler, http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/tr-bilisim-sozlukleri/ sayfasında yer almaktadır. Bilişim Türkçesi ile ilgili önemli çalışmalardan bir diğeri de 2006 yılında, Emeritüs Prof. Dr. Tuncer Ören, Dr. Rifat Çölkesen ve Tuncer Üney tarafından yayına hazırlanan, 200 kadar yazarın katkı sunduğu, Türkçe olarak hazırlanmış olan Türkiye Bilişim Ansiklopedisi’dir[4]. Ayrıca, çalışmalarımızı yayımladığımız genelağ sayfamızda yer alan, http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/turkce-sozlukler/ bağlantısından, doğrudan ya da dolaylı olarak 1000 kadar Türkçe sözlük bilgisine de erişilebilmektedir. Bu sözlükler arasında yer alan ve önceki yıllarda hazırlanmış olan TBD Bilişim Terimleri Karşılıklar Sözlüğünde yer alan terimler de sürdürmekte olduğumuz çalışmalar sırasında yeniden gözden geçirilerek gerekmesi durumunda güncellenmektedir.
Ülkemize gelmekte olan yeni ve yabancı terimlerin zamanında karşılanabilmesi için dille ilgili çalışmaların hiç durmaması gerekiyor. Dil de bizimle yaşıyor, gelişiyor, kendi başına bırakılırsa zarar görüyor. Türkçenin yabancı sözcükler nedeniyle zarar görmesini engellemek için bilişim alanında olduğu gibi diğer pek çok uğraş alanında da onu yabancı sözcüklerden arındırarak işlemeyi sürdürmeliyiz.
Ahmet Pekel – Bilgisayar Mühendisi, TBD Bilişimde Özenli Türkçe Çalışma Grubu Üyesi
[1] Prof. Dr. Aydın Köksal, Adı Bilgisayar Olsun, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2010
[2] Yunus Emre’nin ilgili dizeleri şöyle:
…
Beri gel barışalım
Yad isen bilişelim
…
Burada “yad”, yabancı, “bilişmek”, karşılıklı olarak birbirini tanımak anlamındadır.
