Google’da çalışmak mı, bir startup kurmak mı?
Amerika’da ve Türkiye’de çok başarılı lisans ve lisansüstü öğrencilerimden, mezuniyet öncesi sık duyduğum soru: “Şu büyük ve başarılı firmadan da (X) teklif var, bu küçük ama hızlı büyüyen ve atılım potansiyeli yüksek firmadan da (Y)… Hangisini seçmemi önerirsiniz?” Bu soruyu sormadan, mezun olup X’de işe başlayanlar arasında, genellikle 1-2 yıl sonra “kalayım mı, yoksa Y’den gelen teklifi kabul edeyim mi?” sorusuyla gelen de olurdu. Bu sorunun yanıtını, başta öğrencinin kişilik özellikleri olmak üzere birkaç unsura bağlı olarak verirdim. Yeni bir araştırmaya göre X veya Y tercihinin arkasında, bireyin kültürel özelliklerinin de olduğu anlaşılıyor (http://bit.ly/2EGn5lQ).
Amerika’da üç sosyal psikoloji akademisyenin yaptığı araştırmada öğrencilere, metaforik olarak, “büyük denizde (yani, X) küçük balık mı, küçük denizde (yani Y) büyük balık mı olmak istersin?” sorusu soruluyor. Doğu Asya kökenli Amerikalı öğrencilerin %75’i, Avrupa kökenli Amerikalı öğrencilerin ise %59’u “büyük deniz” tercihinde bulunuyor.
Araştırmacılar, ayrıca Amerika’daki ve Çin’deki yetişkinlere şu soruyu soruyorlar: “Eğer, ülkenizdeki en iyi 10 üniversiteden birini seçerseniz ortalamanın altında olacaksınız ama ülkenizdeki en iyi 100 üniversiteden birini seçerseniz ortalamanın üstünde olacaksınız – hangisini seçerdiniz?” Çinlilerin %59’u, Amerikalıların ise %29’u en iyi 10’a girmeyi seçeceklerini belirtmiş. “Hangi işyerinde çalışmak istersiniz?” sorusuna da yine Çinlilerden en büyük 10 şirketi seçenler daha çok.
Bu tür kararlarda, kültürel özelliklerin neden belirleyici olduğunu, araştırmayı yapan üç akademisyenden biri, Mart başında Scientific American’da özetlemiş (http://bit.ly/2Tvsg1Y). Doğu Asya ülkeleri, psikologların deyimiyle “yüz kültürü”nü (face culture) paylaşıyor. Yani, hiyerarşik toplum içinde “yüzü olması” için prestij ön plana çıkıyor. Oysa, ana akım Amerikan kültürü, “vakar kültürü”dür (dignity culture). Yani, her birey doğduğunda, diğer bireylerden ne alttadır ne de üstte. Bireyin kendine saygısı içseldir, elinden alınamaz ve başkalarının yargısından veya onayından bağımsızdır.
Kültürel genellemeler sakıncalı olabilir. Bir ülkede yaygın kültürün dışında olan önemli sayıda bireyler vardır. Ayrıca, seçimler bu kadar keskin iki seçenek arasında olmuyor. Nitekim, gerek “vakar kültürü”nün yaygın olduğu Amerika’da, gerekse “yüz kültürü”nün daha yaygın olduğu Türkiye’de, yani iki çok farklı kültürde, bana “X mi, Y mi” diye soran öğrencilerimde çarpıcı bir kültür farkı gözlemlemedim ve verdiğim yanıtlar benzerdi.
